Gửi lại bác - Bản chót 24/12/2015- "Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học" (Đỗ Quyên)
Nếu còn kịp, bác có thể gửi cho NXB để tiện việc biên tập khi họ cho vào sách.
Em Thuy
Hiển thị thư gốc
- Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ QuyênGiáo dục, thẩm mỹ và nhận thức; Thẩm mỹ, nhận thức và giáo dục; Thẩm mỹ, giáo dụcvà nhận thức. Thế thôi cũng đủ! Cách tân, đổi mới, hiện đại hay hậu hiện đại đi chăngnữa nhưng trong khuôn viên của các tập hợp quan hệ nói trên cũng đủ nuôi sống - sốnghùng sống mạnh - một nền văn học lớn, đủ một nhà văn lớn viết đến chết - chết đẹp chếtkhỏe.- G: Thì vẫn… Không như vậy là không hiểu tí gì về khoa học nhân văn, không biết tí gìvề nhà văn.- E: Cái này bên lý luận hiện thực xã hội chủ nghĩa đã làm xong ngay từ Đổi mới 1987với sự chiêu tuyết chức năng thẩm mỹ bởi các chư vị như Trần Trí Trắc (“Chức năngnghệ thuật: chỉ có một chức năng thẩm mỹ.”), Phương Lựu (“Về chức năng nghệ thuật:tương đối nhiều. Ví dụ dùng thơ chữa thẹn cũng là chức năng của thơ. Nói ba chức nănglà nói gọn lại. Cái chính là chức năng thẩm mỹ.”), Hoài Lam (“Giải quyết các vấn đề bảnchất, chức năng là quan trọng; lâu nay ta coi nhẹ chức năng thẩm mỹ là một bản chất rấtcơ bản của văn nghệ, trong khi ta thiên hẳn về nội dung chính trị.”50, và Nguyễn ĐứcNam như đã thấy.- C: Có nhẽ đâu thế! Còn nữa… Johan Huizinga, sử gia người Hà Lan, một trong nhữngvị sinh ra ngành lịch sử văn hóa hiện đại từng nói tới yếu tố xã hội trong trò chơi chữ:“Trò chơi là một yếu tố cơ bản trong việc tạo dựng văn hóa”, nên “nếu trò chơi đứngngoài lãnh vực của lợi ích và nhu cầu vật chất, và nếu thơ ca là một trò chơi thì ngay nơithơ ca tự thuở xa xưa nhất đã có một yếu tố vô bằng cớ.”51Chẳng chức năng giải trí là gì?Ô kê không?- G: Thì vẫn… Đây, lời thi sĩ kiêm giáo sư thi ca Paul Valéry, vị đại diện lớn cuối cùngcủa Chủ nghĩa tượng trưng Pháp: “Đến với thi ca không có nghĩa là đến với những lạcthú tầm thường của ngôn ngữ, mà là tìm đến với hội hè của trí tuệ!”52Đấy, “lạc thú tầmthường”, hội hè”… Chẳng chức năng giải trí là gì? Ô kê đi!- B: Ô tô kê! Ô tô kê! Như vậy và hơn thế, trong truyện Thạch tôi thấy cả triết lý dân giancùng triết lý cá nhân được dân gian hóa. Và không nhuần nhị kiểu như truyện Thiệp - nơi“có sự mở rộng những kinh nghiệm nguyên thủy”.53Như vậy…- G: Thì vẫn… Dẫn chứng tí này. “Ai đồng ý bố chết giơ tay, tôi biểu quyết nhé.” (Khôngcó vua); “Sức mạnh đế vương thật là sứ mệnh khốn nạn, chỉ được quyền cao cả, khôngđược quyền đê tiện” (Kiếm sắc). Và, “Chồng em mà đánh em chỉ một cú vào đầu là emcắt dái!” (Kiếm sống); “Hãy cứ để cho bàn tay của tạo hóa sắp xếp! Ta chỉ cần thực hiệncho tốt!” (Ô Đống Mác).- D: Tôi phải nói thật tâm, trong phương diện chức năng - nếu quả thật có chức năng -chưa bàn hay dở thì Thạch triết lý để giáo dục, Thiệp triết lý để nhận thức. Tiện thể, thựctình là chức năng nhận thức của Thiệp nó bao hàm cả chức năng dự báo rồi.- H: Voilà! Tựu trung, là người cách tân nhất nay đồng chí đã đến lúc tự nâng cấp chứcnăng từ ba lên năm rồi!14
- Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên- G: Thì vẫn… Ngay năm đầu Đổi mới, trong một hội nghị tại Ban Văn hóa tư tưởngTrung ương do chính bác Độ, Trần Độ ấy ạ, chủ trì, anh Hoài Lam còn đo đếm: “Nóichức năng là nói những năng lực, khả năng vốn có của nghệ thuật (các nhà mỹ họcmarxist đã nêu tới 24 chức năng nghệ thuật)”54cơ mà!- E: Cái này bên lý luận chưa giải quyết xong: truyện Thiệp có giải trí không? Riêng tôi,không! Khoái thì quá khoái nhưng mệt quá, vì đau quá. Cứ như làm tình ấy!- G: Thì vẫn… Cậu tí tuổi đã lý luận giỏi lại thạo “thực hành” nữa. Sao bây giờ mới nóira?! Ừ, giải trí gì, có mà giải cấu trúc, giải thiêng, giải huyền thoại. A, giải thưởng nữa,mà tí giải thưởng quốc tế thôi. Trong khi truyện Thạch chỉ giải trí thôi. À giải… dục nữa.Hi hi, xin lỗi đùa tí.- D: Tôi phải nói thật tình, hôm nay mọi người biết hết các cái tí của chị rồi ạ!55- H: Tựu trung, trên đã thấy tới lúc ta cần phải “xoay trục châu Á”, ồ nói nhịu, “xoay trụcgiải trí”. Tôi cũng thấy một tiểu luận mới được pốt trên mạng, ngắn thôi, đâu như hơn3800 từ, nhưng phải nói khá tốt khi ta cần chiêu tuyết cho chức năng giải trí. Giải trí làlãnh vực vừa bao trùm vừa luồn lách nền kinh tế thị trường trong thời toàn cầu hóa nhấtlà khi Hiệp định Đối tác xuyên Thái Bình Dương (mà theo đánh giá của nhiều cơ quanphân tích có uy tín trên trường quốc tế thì nước ta sẽ hưởng lợi chắc là nhiều nhất56) vừađược chính thức công nhận với cuộc đàm phán cuối cùng của Trưởng đoàn 12 nước thànhviên vào sẩm tối hôm qua ngày 5 tháng 10 năm 2015 tại thành phố Atlanta của Mỹ sau 5năm sôi nổi mà căng thẳng với nhiều trì hoãn đến mức cứ tưởng như hết cửa.- G: Thì vẫn… Sáng nay chồng em cà phê đã thấy báo giấy Tuổi Trẻ trong Sài Gòn giậtluôn tít “Kết thúc đàm phán TPP, Việt Nam bước vào sân chơi mới”.57Chơi! Chẳng giảitrí thì giải… rút à?- C: Có nhẽ đâu thế! “Phải hết sức bình tĩnh với TPP”58- chính Thứ trưởng Bộ Côngthương Trần Quốc Khánh, Trưởng đoàn Việt Nam tại đàm phán TPP bảo vậy khi chủ trìhọp báo về việc kết thúc đàm phán mà báo mạng Thanh Niên ngoài Hà Nội đang giươnglên đầu giao diện.- E: Cái này bên lý luận cũng từ lâu (mà đầu tiên là Viện Văn học nghe phong thanh cácbác bên Khoa Văn học Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn với đích xác làTrung tâm Nghiên cứu và Ứng dụng Văn hóa - Nghệ thuật) có kế hoạch thảo luận quanhbài tiểu luận đó. Nào, cùng Phó giáo sư - Tiến sĩ Lý Hoài Thu “Nhìn lại ch5c năng giảitrí của văn học nghệ thuật”59qua mạng Tạp chí Văn nghệ Quân đội và một vài mạngkhác. Báo cáo anh; đúng thế ạ, ngắn, 3.815 từ, kể cả tên tác giả và ngày tháng. Ô kê?- B: Ô tô kê! Như vậy, cuộc họp về chức năng văn học hôm nay kết thúc bằng cách mở racâu hỏi: Ở thước đo giải trí, sáng tác Đỗ Ngọc Thạch vào vừa khung lý luận Lý HoàiThu: tại sao không?- A: Chức năng của văn học… “Biết rồi, khổ lắm, nói mãi”…15
Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên5. Kỹ thuật viết: truyện ngắn cho ra truyện ngắnSắc hay cùn, dao nào gọt được chuôi! Mạn phép dùng luôn bài tổng quan Truyện ngắn -Đặc trưng thể loại của Đỗ Ngọc Thạch để thử “gọt” truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch. Như đãdạm trước ở Phần 1, Chú thích 24.Kỹ năng viết truyện ngắn, có biết bao nhiêu là sách là thầy. (Chắc nhiều gần bằng sách,thầy dạy nấu ăn!) Lạ, dường như không có nhiều sách, tài liệu tương tự, hướng dẫn cụ tỉvà khoa học cách làm thơ, viết tiểu thuyết, soạn kịch. Không hiểu sao? Có lẽ vì truyệnngắn, dầu gì cũng dễ vào khuôn thước. Khuôn về hình thức nghệ thuật (sẽ bàn dưới đây)đã đành, mà cả về hình thức văn bản (kích thước tầm 4.000 từ để có thể lọt vào một trangbáo hay năm trang sách, nếu không muốn bị cắt xén; đủ đầu-mình-tứ chi; dễ theo nhu cầubáo chí về thời gian, đề tài và… nhuận bút), chứ không bất định mờ ảo như thơ, phóngkhoáng tù mù như tiểu thuyết, lan man giật cục như kịch? Không thế các giáo sư đâu dámcao giọng đứng lớp bày vẽ cho những nhà văn tương lai các mẹo luật sáng tác truyệnngắn cho ra truyện ngắn!Thế kỷ 20, nhà văn ta viết truyện ngắn theo kinh nghiệm từ truyện Tàu, rồi truyện ngắnPháp… Sau 1954, từ ngả Liên Xô truyện ngắn và sách tư liệu về kỹ năng viết thể loại nàytrở thành “gối đầu tay” cho các tác giả ngoài Bắc; còn các nhà truyện ngắn trong Nam lạichịu ảnh hưởng tứ phương, trong đó có dòng truyện ngắn Mỹ mà tới nay đang là chủ lưu.Thập niên đầu thế kỷ 21, theo chúng tôi thấy, ở mức độ nào đó để có thể “toàn cầu hóa”thì “chàng trai” truyện ngắn Việt Nam đang ngang ngửa “ông lão” tiểu thuyết Việt Namcả về ba mặt nội dung tư tưởng, hình thức nghệ thuật và ý nghĩa thể loại; cả về từng hiệntượng tác giả lẫn phong trào sáng tác.60Hay dở chưa biết đâu nhưng số lượng tác giảtruyện ngắn viết có kỹ thuật chiếm tỷ lệ ngày càng cao.Nhiều lý do. “Học thầy không tày học bạn… Gúc gồ!”, văn chương mạng là người thầytài năng, rộng lượng, tận tụy và rỗi rãi nhất cho các tay bút truyện ngắn. Thêm nữa,những khóa học, những lớp dạy viết văn ở khắp các đại học Mỹ đã cung cấp (qua thôngtin miễn phí trên mạng và được báo mạng tiếng Việt dịch lại) không chỉ nhiều tác phẩmvà - quan trọng - nhiều kinh nghiệm bài bản, bổ ích cho giới cầm bút Việt Nam.Thông thường, giáo trình kỹ năng truyện ngắn của các lớp dạy viết văn61hình thành từnăm yếu tố: 1. Ý tưởng và đề tài; 2. Tình huống; 3. Nhân vật; 4. Kết cấu và chi tiết; 5.Ngôn ngữ và giọng điệu62. Các thành phần khác như cốt truyện, xung đột, điểmnhìn/người trần thuật, bối cảnh (không gian - thời gian nghệ thuật), hình tượng, ẩn dụ…được gia giảm tùy bục giảng.Trở lại quan hệ sáng tác và phê bình truyện ngắn của tác giả Đỗ Ngọc Thạch.(Quy ước trong phần này: các trích dẫn từ bài Truyện ngắn - Đặc trưng thể loại được innghiêng trong ngoặc kép; Nói thêm: bài đề cập tới loại truyện ngắn chuẩn mực, không xétcác dạng truyện ngắn đặc biệt, cách tân… Tất nhiên có kể đến những tác giả tạo mốcquyết định trong lịch sử phát triển của thể loại non trẻ này trên thế giới.)16- Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên- “Đối với truyện ngắn hay, có một vấn đ9 đặc biệt quan trọng, đó là bảo vệ cho đượctính xác định v9 mặt thể loại. Truyện ngắn cần phải cô đọng đến m5c cao nhất. Vấn đ9 sốmột đối với nó là vấn đ9 dung lượng -‘tất cả trong một’”;“Tính thuyết phục của sự hư cấu của truyện ngắn nằm ở sự nhỏ gọn nhưng đầy đủ củanghệ thuật trần thuật.”+ Hai cách nói về đặc trưng thi pháp truyện ngắn. Bửu bối cho mọi cây viết! Phụ họa:“tính xác định v9 mặt thể loại” có từ cả năm yếu tố trên; “tất cả trong một”, “nhỏ gọnnhưng đầy đủ” chủ yếu đến từ ý tưởng và chi tiết. Minh họa: Truyện Cái k7n đỏ của AbeKobo - tác giả “có tiếng tăm trên thế giới, là một trong những nhà văn ở đỉnh cao nhấttrong văn chương Nhật Bản hiện đại.”63- “Truyện ngắn được viết ra để đọc li9n một mạch”.+ Nhiều truyện trong Mối tình đầu được vậy, với độc giả hợp gu. (như: Có một hậu duệcủa nhà Hậu Lê, Đấu trường 100).- “Khác với tiểu thuyết là thể loại chiếm lĩnh đời sống trong toàn bộ sự đầy đặn và toànvẹn của nó, truyện ngắn thường chỉ hướng tới việc khắc họa một hiện tượng, phát hiệnmột n7t bản chất trong quan hệ nhân sinh hay đời sống tâm hồn của con người.”+ Khá đúng với hầu hết truyện ở đây, trừ đôi ba truyện gần như hồi ký, nhật ký chưa“khắc họa một hiện tượng, phát hiện một n7t bản chất”. Do tác giả bị câu thúc bởi đề tàimà thiếu ý tưởng chăng? (Mẹ tôi ngày nào cũng hiện v9).- “…từ những góc nhìn khác, có thể cho rằng, truyện ngắn hiện đại với hình hài và phẩmchất như hiện nay, là khởi đầu từ Mỹ.”+ Các truyện Đỗ Ngọc Thạch không giống truyện ngắn Mỹ, ít nhất về hình hài. Là ở cáckhâu nhân vật, xung đột và kết cấu.- “Yếu tố quan trọng bậc nhất trong truyện ngắn là những chi tiết cô đúc, có dung lượnglớn và lối hành văn mang nhi9u ẩn ý, tạo cho tác phẩm những chi9u sâu chưa nói hết.”+ Thế mà tác giả lại phóng túng với quá nhiều chi tiết phụ, hư cấu quanh “người thựcviệc thực”, thiếu hình tượng được “cô đúc”.- “Những cách tân, sáng tạo của các nhà văn bậc thầy v9 truyện ngắn đã khẳng địnhrằng, truyện ngắn, v9 tạng chất của nó rất gần với thơ, thậm chí có thể nói một cáchkhông đến nỗi quá đáng rằng, truyện ngắn là một dạng cấu trúc đặc biệt của thơ. (…)cái nghĩa Thơ được nói đến ở đây cần được hiểu là chất trữ tình sâu lắng của nhữngtrạng huống”.+ Không như nhiều người tưởng, đâu phải lúc nào cũng dễ nhận ra chất thơ trong truyệnngắn, dù nó đến từ nhiều yếu tố: ý tưởng, tình huống, ngôn ngữ, giọng điệu, hình tượng,ẩn dụ…; nhất là với các truyện viết theo lối khác lạ! (Xem thêm Chú thích 31). Như nói ởPhần 2, các truyện của Mối tình đầu, với chúng tôi, không mang nồng độ trữ tình hiểutheo nghĩa bình thường.Không hiếm truyện ngắn có “máu lạnh” lại là con đẻ của các tác giả vang danh văn tài vànhiệt huyết nghề nghiệp. Văn hào Pháp S. Maugham là một ví dụ lớn. “Mặc dù có cácthắng lợi, ông chưa bao giờ thu hút được sự tôn trọng cao nhất từ các nhà phê bình hoặc17
- Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyênđồng nghiệp ngang hàng. Maugham tự cho điều này là do ông thiếu ‘phẩm chất trữ tình’,vốn liếng từ vựng ít và việc thất bại trong sử dụng thành thạo phép ẩn dụ....”64Với không ít truyện ngắn hay theo lối viết hậu hiện đại ở Việt Nam và thế giới, ngay cảvới các sáng tác “quậy” nhất - phá phách (nội dung) và phá cách (hình thức)65– vẫn cóthể nhận ra chất thơ ở chúng mà không nhất thiết phải đồng tình với lối thơ hậu hiện đại,bởi đó vẫn “là chất trữ tình sâu lắng của những trạng huống”. Trạng huống hậu hiện đại.Điều này không rơi vào trường hợp Mối tình đầu - nơi có sự tham gia của một vài thaotác hậu hiện đại. Khác với kết quả từ tâm thức hậu hiện đại.- “Truyện ngắn nào ít tính chất văn chương, nặng tính chất thời sự báo chí vì người viếtbị gò 7p quá nhi9u v9 tính chất ‘có định hướng’ của tờ báo, vào những chủ đ9, đ9 tài màtờ báo đó phải ‘bám sát’”.+ Là người viết tự do, tác giả chắc không bị “định hướng” từ tờ báo nào, song có thể domuốn tạo fan, hoặc muốn “chế tạo truyện ngắn” theo kiểu của mình chăng?- “Có người chú ý đến phẩm chất đặc biệt của truyện ngắn do môi trường báo chí đòihỏi, đó là yếu tố mới lạ. Song, cần lưu ý rằng, yếu tố mới lạ đó không phải là tính thời sự‘sát sạt’, càng không phải là ‘chuyện lạ đó đây’ của môi trường báo chí.”+ A, “nhà em” biết một trong nhiều người đó là ai rồi ạ. He he…- “Yếu tố mới lạ đó là sự xâu chuỗi cái đời thường và (…) cái lớn lao thành một cấu trúcnghệ thuật hoàn chỉnh đặc biệt ngắn gọn, cô đọng của truyện ngắn khiến cho cái cụ thểvà cái trừu tượng, cái cá biệt và cái điển hình ở truyện ngắn khác hẳn tiểu thuyết: nó hòavào nhau và dường như là một để tạo nên s5c cuốn hút mạnh mẽ ở người đọc - đọc li9nmột mạch.”+ Ôi, đúng quá và hay quá! Nhưng để thực hiện thì quá khó chứ không chỉ khó quá! Biếtvậy “nhà em” sẽ cứ viết phê bình nhì nhằng thế này thôi. Cho khoái, khỏi viết truyện làmgì, khổ thân. Kinh! Để “xâu chuỗi” chúng nó, rồi làm chúng “nó hòa vào nhau” - 6 cáiphạm trù mỹ học “khủng” ấy - ắt là các nhà truyện ngắn phải dùng hết thảy 12 yếu tố làmnên truyện ngắn vừa kể trên từ giáo trình của thầy Văn Giá. Nhỉ?- “Tchekhov nói: ‘Để có một truyện ngắn tốt, trong truyện đó, không có cái gì được thừa,cũng y như trên boong tàu quân sự, ở đó tất cả đâu vào đấy, không có gì được thừa….”+ Còn Maugham thì bảo: “Truyện ngắn phải sao cho người ta không thể thêm vào đóchút gì cũng không thể rút ra chút gì.” (Ngang ngửa với thơ rồi còn gì!) Hai cụ tổ nói vàbảo, chỉ đúng trở lên. Dưng mà lên đến thời tiền hiện đại thôi. Rất nhiều truyện ngắn hiệnđại và đa số truyện ngắn hậu hiện đại cứ lung tung beng “gió theo lối gió, mây đườngmây”66. Vô khối truyện trong Mối tình đầu là thế. Những đám “mây” chi tiết phụ, nhânvật phụ, tình huống phụ cứ bay ra ngoài cơn “gió” cốt truyện mà bạn đọc có thể buôngthả chúng ra nhưng vẫn túm được ý truyện. (Ô Chợ Dừa, Băng nhân).- “Tiểu thuyết hay truyện dài thì c5 tri9n miên theo thời gian, đôi khi có quăng hồi 5c trởngược lại. Truyện ngắn thì gây cho người đọc một cái nút, một khúc mắc cần giải đáp.Cái nút đó càng ngày càng thắt lại đến đỉnh điểm thì đột ngột cởi tung ra, khiến ngườiđọc hả hê, hết băn khoăn.”18
- !Đỗ Quyên+ Xử lý các xung đột nên được xem như một điểm mạnh của "#$%. Kịch tínhđược ưu ái và không phụ lòng tác giả. (567489 ++.:, (+6:).- “\2>#]+ W$9j6)W\2>;<y)= +:#$9W$a1O+ Thế mà ở đây hơi bị phong nhiêu về tình huống. Dưới tay bút Đỗ Ngọc Thạch quỹ đạotruyện ngắn thường là tình huống “mặt trời” và các tình huống “vệ tinh”. Vài truyện còncó cả “truyện trong truyện” nữa cơ.- “F: +DHW1F:+ 9#H1(#H+*C$a*~T$N+])=1(#H+T*N$N+.$;_DHDH$N+;HUU [1DHH+]jDp]jC)=1+$W1DH+:;. (..) ;[H$W+ji]$ +1”+ Một so sánh 3Đ: đẹp, đúng, đủ! Kim chỉ nam cho mọi nhà văn, nhất là khi muốn đongđưa liếc bút từ truyện ngắn qua tiểu thuyết, và ngược lại. Té ra cách xử lý tình tiết lại phụthuộc vào nghệ thuật tự sự ở từng thể loại: gọn và nhanh, truyện ngắn dùng văn tườngthuật (tập trung tình tiết); dông dài lang bang, tiểu thuyết thì miêu tả (triển khai tình tiết).Nói cho oách, đó là sự khác nhau về nguyên tắc tái-hiện-hiện-thực.- “H4 )DH+H[#4 )+TtH[W1(k;<][ iA$D#$%$^9^:;Gj [:+T14 );<+4:jZN111Ox Vâng, xin nhường câu chót để bạn đọc tự bình luận về việc xây dựng nhân vật trong"#$%.*KếtCùng bạn đọc,Bằng một bài tùy luận67với tổng số 17.249 từ (thân bài 12.094, chú thích 5.155), trên 27trang vi tính, theo 5 đề tài chính, ở nhiều bút pháp xen kẽ - từ nghiên cứu đến phóng tác,từ so sánh đến phân tích, từ bàn thảo đến phản biện, từ phê bình hàn lâm đến còm côngdân mạng, từ trích dẫn khô khan đến khôi hài phóng túng, từ dàn cảnh bán hư cấu đến đốithoại đùa thật thật đùa68… - qua trường hợp truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, chúng ta vừanhìn lại, nhận về một số cái khó trong văn học.Văn vẻ cơ khổ vậy sao? Có thế. Chứ viết văn không khó, không bất cập bất toàn thì đi…bổ củi cho rồi!69e: 0?J•€bBX•?X\vBJ•?B•BX?P>Đỗ Quyên19
- Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học
