từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch...

• Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên

  Thôi miên, là văn học. Gây mê tê, là báo chí. Nói nôm na, truyện vẫn bị “cứ như là thật”

  cho dù có phăng ti dê, mô ni phê các kiểu.

  Mà cũng là khó chung, cho không ít nhà văn sử dụng tự truyện, truyện ký như nghệ thuật

  thi pháp thể loại để tạo nên cái thường bị gọi là cận-văn-chương.

  32

  Đảo chìm / Trần Đăng Khoa, Chuyện kể năm 2000 / Bùi Ngọc Tấn, và Thượng đế thì

  cười / Nguyễn Khải – đó là ba trong không nhiều Cá chép vũ môn của dòng tự sự văn

  xuôi tiếng Việt trong khi vượt thác này.

  33

  Có phải tiểu thuyết, truyện dài, truyện vừa ở khuynh hướng tự truyện thường dễ thực hiện

  hơn so với truyện ngắn? Dù sao mặc lòng, tất cả các nhà văn ấy sẽ gặp thách đố khi sự

  thật và hư cấu sinh sự trong trang viết. Dù tự do thực hành ở loại hình nào… Dù nắm

  chắc lý luận “quan hệ hư cấu - sự thật phải bình đẳng, giữa cái cần có và cái phải có”…

  34

  Tạm kết, chúng tôi mượn hình ảnh nổi tiếng mà nhà lý luận - phê bình, nhà triết học Nga

  thế kỷ 19 V.G. Belinski từng dành cho vai trò của phê bình: Nhà tự truyện cần dùng “cái

  roi” Hư cấu quất “con ngựa” Sự thật phải lồng lên!

  35

  3. Phương pháp nghệ thuật hay lối viết robot?

  Tới chuyện nữa không có gì phải ầm ĩ mà chúng tôi còn ham lạm bàn (lại là sang các

  lãnh vực bản thân mình mù tịt!) Ham, vì chúng ta đang chạm tới khu vực nhậy cảm nhất

  của Muse - Nữ thần sáng tạo văn nghệ.

  Về nghề văn, đa số tác giả không hề viết theo một phương pháp nghệ thuật nào. Vô khối

  văn tài thi bá đông tây kim cổ còn ứ thèm biết đến nó. Cẩm nang dưới tay các chư vị đó

  gói gọn ba điều: một, viết là viết

  36

  ; hai, viết là viết hay; ba, điều một và điều hai. Ở ta có

  thể kể ngay hai tiền bối nổi trội: Nguyễn Bính

  37

  , thơ và Tô Hoài, văn. Các khuynh hướng,

  trường phái, chủ nghĩa nếu như được hiện ra trong sáng tác, thì đa phần là từ góc độ chủ

  quan của nhà phê bình.

  38

  Tất nhiên không kể các môn đồ theo đuổi một hay một vài khuynh hướng, trường phái,

  chủ nghĩa.

  39

  Ngược lại, với hội họa và đặc biệt với võ thuật, trường phái quyết định nếu không nói là

  tiên quyết. Dù có thể không vẽ vời, đấm đá theo trường phái, môn phái nào sất, song hầu

  hết các họa sĩ, võ sĩ tài ba đều am hiểu một vài trường phái, môn phái phổ biến.

  Bên chính trị thì từa tựa. Nhiều đảng phái, nhất là vào thời hậu hiện đại, có thể khỏi cần

  hệ tư tưởng, học thuyết, chủ nghĩa song nhất nhất đảng nào cũng phải có phương pháp.

  Là đang nói về phương pháp tư tưởng, khác phương pháp hành động (lao động nhà văn

  gọi là kỹ thuật viết, xem tiếp Phần 5).

  “Tổ chức, tổ chức và tổ chức” là một trong vài phương pháp tư tưởng của đảng mácxít -

  lêninnít do Lênin lần đầu tiên tổ chức ra, ở nước Nga - Xô viết.

  Trở lại chuyện chúng ta, các truyện ngắn trong Mối tình đầu.

  10
• 

  Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên

  Tác giả không theo khuynh hướng nghệ thuật cụ thể nào đã hoặc đang có, và dùng nhiều

  yếu tố từ các phong cách, khuynh hướng như ta thấy ở hai phần trên (cổ tích hóa, thi pháp

  tự truyện), cùng một vài yếu tố khác sẽ được bàn sơ qua dưới đây.

  Có thể nói, nhờ nương theo cách-tổ-chức ra một truyện ngắn, Đỗ Ngọc Thạch đã hình

  thành một lối viết riêng cho mình. Rất ổn định. Nếu như thành công (tập truyện được giới

  phê bình đánh giá cao, dư luận khen hay, sách bán chạy, nối bản rồi tái bản, dựng thành

  phim, chuyển thể sân khấu, v.v…), nó sẽ được coi là phong cách. Còn nếu chưa hoặc

  không thành, thì lối viết vẫn chỉ là lối viết. Riêng, không giống ai. Một lối viết. Kể thế

  cũng đã “thành nhân”, như một tác giả.

  Không xa lạ gì, Phương pháp tổ ch5c - ở đây xin định nghĩa - chính là các kiểu cách xây

  dựng tác phẩm ở khá nhiều loại hình văn học trên thế giới, từ dân gian đến đương đại;

  trong đó sự lặp lại những yếu tố về mặt hình thức tương tự với các tác phẩm khác sẽ

  quyết định hình thể tác phẩm.

  Cổ tích, truyền thuyết, giai thoại, ngụ ngôn, tiếu lâm, rồi thơ Đường luật, ballad, lục bát,

  v.v… là các hình thức quý giá ở tính kế thừa.

  Với văn học Việt lúc này, ví dụ, truyện ngắn của Nhật Chiêu và truyện cực ngắn của

  Hoàng Long cũng có thể xem là tương đối thành quả theo hướng đó, mà tình cờ cả hai

  đều chung một điểm tựa là văn học - văn hóa truyền thống Nhật Bản.

  Không hề ngẫu nhiên khi trào lưu truyện cực ngắn hiện đại Trung Quốc trong nửa thế kỷ

  nay đã vụt biến một tiểu thể loại phải nói là kỳ khôi trở thành gần như kinh điển.

  Từ lâu trong lý luận vẫn quen dùng thuật ngữ mô típ (motif) để chỉ các yếu tố làm nên cốt

  truyện và đề tài, tức là về nội dung. Nay bàn về Phương pháp tổ chức để thực hành sáng

  tác, chúng ta có thể dùng khái niệm mô típ hình th5c - các yếu tố dựng lên bộ khung, tức

  là hình thể bên ngoài ôm ấp tác phẩm.

  40

  Khác với con người, tác phẩm văn học có loại đủ

  cả “đầu, mình, tứ chi” rõ ràng và cũng có loại thừa thiếu lung tung. Ở không hiếm sáng

  tác cách tân “đầu chẳng ra đầu” hoặc không “đầu”, “tứ chi” thì biến dạng... Riêng những

  loại hình dân gian, truyền thống thường có đầy đủ các mô típ hình thức.

  Dễ thấy ba sở đoản, cũng là sở trường, ở các sáng tác theo Phương pháp tổ chức: a. Đơn

  điệu (dễ nhớ, dễ hiểu, dễ tái sáng tác); b. Giáo điều (dễ chuẩn mực); c. Chất nhân văn làm

  chủ nghệ thuật và ngôn ngữ (dễ tải đạo).

  Một văn sĩ Pháp thời kỳ Lãng mạn từng có ý rằng, tác phẩm độc đáo chưa hẳn là không

  bắt chước các tác phẩm khác, mà là không tác phẩm nào có thể bắt chước được nó. “Học

  hỏi các cụ” dễ làm mà khó thành, khó đạt. Không cao tay sẽ lôi dài sở đoản, co ngắn sở

  trường. Không thuần thục tổ chức các mô típ hình thức thì chỉ dừng lại ở lối viết tự động.

  Đỗ Ngọc Thạch đã chế tạo

  41

  truyện ngắn của mình ra sao?

  Không tính một vài truyện lịch sử, cổ tích được trung thành “bổn cũ soạn lại” (như đa số

  tác giả cổ tích tân thời khác), hầu hết các truyện đều được viết theo Phương pháp tổ chức.

  Đại thể, khuôn của các truyện trong Mối tình đầu thế này:

  11
• 

  Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên

  a. Chọn tên truyện trúng nội dung, không bóng gió, ẩn dụ. (Dễ nhận ra chỉ qua Mục lục).

  b. Mở truyện bằng một đoạn dẫn dụ như tư liệu báo chí, lịch sử về một vấn đề, địa danh,

  sự kiện nào đó, thường là các chủ điểm hot trong xã hội (Băng nhân; Nghêu, Sò, Ốc,

  Hến).

  c. Giới thiệu thẳng nhân vật chính (theo kiểu truyện Tàu) và có thể kèm vài nhân vật phụ,

  liên hệ nhiều khi rất xa với các điều vừa dẫn dụ. (Ba lần thoát hiểm, Có một hậu duệ của

  nhà Hậu Lê).

  d. Kể, thuật theo cốt truyện, dàn ý rành mạch, lớp lang theo tình tiết, diễn tiến của thời

  gian và không gian với cấu trúc tuyến tính.

  e. Hành văn gãy gọn, tự tin như loại “tác giả biết tuốt” bằng ngôn ngữ bình thường đượm

  vẻ tếu hài, dùng nhiều cách nói bình dân, tục ngữ, thành ngữ phổ biến trong cộng đồng.

  g. Xung đột phát triển không theo tâm lý nhân vật mà bằng những sự cố bất ngờ mang

  tính phóng dật, khôi hài đen trong mặt trái xã hội, từ hạ tầng con của con người hướng

  lên thượng tầng người.

  42

  Chất hư cấu của truyện sinh ra từ hư cấu chi tiết (kỹ thuật) mà

  không bằng hư cấu cốt truyện (nghệ thuật).

  h. Tận dụng hết cỡ các thủ pháp của nghệ thuật tuồng (ước lệ, cách điệu, khoa trương),

  một vài thao tác của văn chương hậu hiện đại (lồng ghép tư liệu lịch sử, địa lý như các

  ngoại đề), và nhất là tính phóng đại của cả hai nghệ thuật trên mà không cần “trữ tình”.

  43

  i. Kết truyện bất ngờ nhưng phi logic so với diễn biến truyện, đúng như một quan niệm

  rất hay của tác giả, “với thể loại truyện ngắn, chỉ cần tới cuộc điện thoại bị cắt ngang là

  đủ!” (Đấu trường 100).

  Thách đố cho Đỗ Ngọc Thạch là tránh lặp lại mình trong khi lặp lại tiền bối. “Hay đó

  cũng chỉ là một thủ-pháp-giả của ông để tạo ra tác-dụng-ngược cho tác phẩm?”

  44

  4. Chức năng của văn học… “Biết rồi, khổ lắm, nói mãi…”

  - A: Một chuyện tiếu lâm hiện đại, từng lan truyền từ khối xã hội chủ nghĩa Liên Xô -

  Đông Âu sang Việt Nam ta: “Ở mọi cuộc họp của Viện Hàn lâm Khoa học nọ được tiếng

  là tiến bộ, lời đầu tiên bao giờ cũng phải là ‘Buổi họp hôm nay có cần thiết không?’ Nếu

  biểu quyết thấy không cần, cuộc họp coi như chấm dứt.”

  - B: Như vậy, độc giả nào thấy khỏi cần Phần 4 này, hãy bỏ qua và mời xuống “cuộc họp”

  cuối cùng của bài viết, Phần 5. Còn vị nào băn khoăn: thực ra văn học làm gì có chức

  năng nhỉ, cái thường bị/được gọi là chức năng té ra chỉ là đặc thù; hoặc nói trắng phớ như

  nhà mỹ học Hoài Lam, “Không thể đi tìm chức năng nghệ thuật ở ngoài nó, những cái mà

  xã hội cần ở nó, đó là những nhiệm vụ, không phải chức năng (function)”

  45

  ; hoặc nói

  chắc cờ chức năng văn học là phục vụ chân - thiện - mỹ… thì Quý vị cũng nên ra bên lề

  mà ngó vào. Như vậy...

  - C: Có nhẽ đâu thế! Đến như đại thi hào Nga Pushkin còn phải thẳng tưng mà tếu rằng,

  “Truyện cổ tích là dối trá, nhưng trong đó có những bài học cho các cu cậu hảo tâm”.

  Chẳng chức năng giáo dục là gì!

  - D: Tôi phải nói thật lòng, khi bàn thảo về chức năng văn học, ta hay đặt ra các hoàn

  cảnh lịch sử cực kỳ hợp tình hợp lý. Thực ra, đó là các thời điểm hữu hạn của văn học vị-

  12
• Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên

  quyền-lực. Không hợp tình hợp lý “việc làng” sao đành mỗi khi cho văn học hóa thân

  thành ông đồ, lính lệ, thằng mõ… Tiểu thuyết phải hướng dẫn độc giả đi tới tầng cao của

  tri thức và tâm hồn; Câu thơ mang sức mạnh của tiểu đoàn đặc công; Ký sự vẫy gọi nhân

  gian ra quảng trường…

  - E: Cái này bên lý luận đã vừa có “cuộc hội thảo khá lớn với cái tên cũng khá lớn là

  ‘Văn học, Nghệ thuật với việc xây dựng nhân cách con người Việt Nam’ do Hội đồng Lý

  luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương tổ chức tại TP. HCM trong hai ngày, 3 và

  4/10/2015. (…) Vấn đề là khá nhiều bác lên nói những điều rất cũ, như giải thích phương

  pháp sáng tác Xã hội chủ nghĩa là gì, ba chức năng của văn học nghệ thuật ra sao, cần

  hhấn mạnh chức năng giáo dục và chức năng nhận thức thế nào... Nghe cứ ù hết cả tai.”

  46

  - G: Thì vẫn… Nói theo anh Nguyễn Đức Nam hồi mới Đổi mới một tí: Ba chức năng là

  khung của lý luận giành cho người quản lý thôi ạ. Lý luận ba chức năng không ổn một tí

  nào khi nói từ phía người tiếp nhận ạ.

  47

  - C: Có nhẽ đâu thế! Tí gì mà ít vậy. Còn nữa, anh Nam á dạo đó anh ấy còn bảo: “Sáng

  tác mà chăm chăm vào một chức năng (nhận thức, giáo dục) thì tất hỏng. Chức năng

  thẩm mỹ rõ ràng là bản chất biểu hiện lên các chức năng kia.”, trong khi anh Phúc, Vũ

  Đức Phúc í, thì: “Nghệ thuật nhiều chức năng, nhưng chức năng tư tưởng là hàng đầu”,

  “người đưa lý thuyết ba chức năng văn nghệ vào Việt Nam là Septulin, đưa vào giảng dạy

  hồi những năm 60 ở trường Đảng Nguyễn Ái Quốc.”

  48

  - B: Như vậy, đã hiển lộ những bài học triết lý, minh triết Việt từ truyện ngắn Đỗ Ngọc

  Thạch bằng quan niệm luân hồi và số mệnh - hai sức mạnh chính của thế giới quan cổ

  tích phương Đông. Với tác giả này, như vậy, không hẳn luân hồi là hóa thân vào kiếp

  khác của người hoặc thú vật mà tự hoán đổi vào thân phận kỳ lạ khác của chính mình sau

  những cú nhảy của số phận.

  - C: Có nhẽ đâu thế! Còn nữa, ngoài những bài học. Chức năng giải trí là đích thứ hai

  nhưng trực diện từ các trang văn Đỗ Ngọc Thạch. Của đáng tội, đọc xong thấy “mua vui

  cũng được một vài”… chục phút! Toàn các chuyện 3T tiền-tình-tội mà chả mệt đầu, cũng

  chả động não.

  - E: Cái này bên lý luận truyện ngắn đã chốt lại rồi. Trích và nhấn mạnh: “Một số truyện

  ngắn khiến bạn thích thú khi đọc, nhưng thực ra lắm khi chúng chỉ là loại truyện giải trí,

  thuần túy để thời gian qua mau hơn, giúp ta tạm quên thực tại và những rắc rối nhức đầu.

  Một số truyện ngắn khác thì đem lại nhiều hơn thay vì chỉ đơn thuần giải trí. Chúng giúp

  ta nhìn sâu hơn vào khía cạnh nào đó (…). Ta có thể tạm gọi đó là loại truyện lý giải. Tuy

  nhiên, thật khó vạch một biên giới rõ rệt cho hai loại truyện này. Chúng như hai chùm

  ánh sáng ở hai cực rọi vào chúng ta, những người ở giữa.”

  49

  - H: Tựu trung, để cho “hậu hiện đại” và “hậu đổi mới” không bị “hậu hậu đậu” như đang

  là, tôi thấy ta vẫn phải đóng đinh vào bảng giá trị của văn học bộ khung ba, hay bốn, năm

  chức năng, tùy nghi. Ba chức năng bất khả từ, về thứ tự cũng tùy nghi: Nhận thức, giáo

  dục và thẩm mỹ; Nhận thức, thẩm mỹ và giáo dục; Giáo dục, nhận thức và thẩm mỹ;

  13
• Từ truyện ngắn Đỗ Ngọc Thạch, trở lại một số cái khó của văn học Đỗ Quyên

  Giáo dục, thẩm mỹ và nhận thức; Thẩm mỹ, nhận thức và giáo dục; Thẩm mỹ, giáo dục

  và nhận thức. Thế thôi cũng đủ! Cách tân, đổi mới, hiện đại hay hậu hiện đại đi chăng

  nữa nhưng trong khuôn viên của các tập hợp quan hệ nói trên cũng đủ nuôi sống - sống

  hùng sống mạnh - một nền văn học lớn, đủ một nhà văn lớn viết đến chết - chết đẹp chết

  khỏe.

  - G: Thì vẫn… Không như vậy là không hiểu tí gì về khoa học nhân văn, không biết tí gì

  về nhà văn.

  - E: Cái này bên lý luận hiện thực xã hội chủ nghĩa đã làm xong ngay từ Đổi mới 1987

  với sự chiêu tuyết chức năng thẩm mỹ bởi các chư vị như Trần Trí Trắc (“Chức năng

  nghệ thuật: chỉ có một chức năng thẩm mỹ.”), Phương Lựu (“Về chức năng nghệ thuật:

  tương đối nhiều. Ví dụ dùng thơ chữa thẹn cũng là chức năng của thơ. Nói ba chức năng

  là nói gọn lại. Cái chính là chức năng thẩm mỹ.”), Hoài Lam (“Giải quyết các vấn đề bản

  chất, chức năng là quan trọng; lâu nay ta coi nhẹ chức năng thẩm mỹ là một bản chất rất

  cơ bản của văn nghệ, trong khi ta thiên hẳn về nội dung chính trị.”

  50

  , và Nguyễn Đức

  Nam như đã thấy.

  - C: Có nhẽ đâu thế! Còn nữa… Johan Huizinga, sử gia người Hà Lan, một trong những

  vị sinh ra ngành lịch sử văn hóa hiện đại từng nói tới yếu tố xã hội trong trò chơi chữ:

  “Trò chơi là một yếu tố cơ bản trong việc tạo dựng văn hóa”, nên “nếu trò chơi đứng

  ngoài lãnh vực của lợi ích và nhu cầu vật chất, và nếu thơ ca là một trò chơi thì ngay nơi

  thơ ca tự thuở xa xưa nhất đã có một yếu tố vô bằng cớ.”

  51

  Chẳng chức năng giải trí là gì?

  Ô kê không?

  - G: Thì vẫn… Đây, lời thi sĩ kiêm giáo sư thi ca Paul Valéry, vị đại diện lớn cuối cùng

  của Chủ nghĩa tượng trưng Pháp: “Đến với thi ca không có nghĩa là đến với những lạc

  thú tầm thường của ngôn ngữ, mà là tìm đến với hội hè của trí tuệ!”

  52

  Đấy, “lạc thú tầm

  thường”, hội hè”… Chẳng chức năng giải trí là gì? Ô kê đi!

  - B: Ô tô kê! Ô tô kê! Như vậy và hơn thế, trong truyện Thạch tôi thấy cả triết lý dân gian

  cùng triết lý cá nhân được dân gian hóa. Và không nhuần nhị kiểu như truyện Thiệp - nơi

  “có sự mở rộng những kinh nghiệm nguyên thủy”.

  53

  Như vậy…

  - G: Thì vẫn… Dẫn chứng tí này. “Ai đồng ý bố chết giơ tay, tôi biểu quyết nhé.” (Không

  có vua); “Sức mạnh đế vương thật là sứ mệnh khốn nạn, chỉ được quyền cao cả, không

  được quyền đê tiện” (Kiếm sắc). Và, “Chồng em mà đánh em chỉ một cú vào đầu là em

  cắt dái!” (Kiếm sống); “Hãy cứ để cho bàn tay của tạo hóa sắp xếp! Ta chỉ cần thực hiện

  cho tốt!” (Ô Đống Mác).

  - D: Tôi phải nói thật tâm, trong phương diện chức năng - nếu quả thật có chức năng -

  chưa bàn hay dở thì Thạch triết lý để giáo dục, Thiệp triết lý để nhận thức. Tiện thể, thực

  tình là chức năng nhận thức của Thiệp nó bao hàm cả chức năng dự báo rồi.

  - H: Voilà! Tựu trung, là người cách tân nhất nay đồng chí đã đến lúc tự nâng cấp chức

  năng từ ba lên năm rồi!

  14